Wiki Soranî / کوردی 2025
Soranî / کوردیDeutschEnglish

تاڵیبان

بزووتنەوەیەکی ئیسلامیی سیاسی

تاڵیبان (بە پەشتۆ: طالبان‎) کە خۆیان بە میرنشینی ئیسلامیی ئەفغانستان ناو دەبەن، بزووتنەوەیەکی بنچینەگەریی ئیسلامییە کە داوای جێبەجێکردنی حووکمەکانی شەریعەتی ئیسلام دەکات لە ھەموو بوارەکانی ژیاندا، لە ساڵی ١٩٩٤ تاکوو ١٩٩٦ بزووتنەوەیەکی چەکداری بوون، دەستیان بە چالاکییەکانیان کردووە لە ئەفغانستان و لە ساڵانی ١٩٩٦ تاکوو ٢٠٠١ حووکمی وڵاتی ئەفغانستانیان کردووە و ئەوکات یارمەتی لە پاکستان و عەرەبستانی سعوودی وەردەگرت ماوەی حووکمەکەشی کۆتایی ھات لە دوای ھێرشەکانی ١١ی ئەیلوول کە ھێرشەکە لەلایەن ئەلقاعیدە بوو، لە ساڵانی ٢٠٠١ تاکوو ٢٠٢١ شەڕی تاڵیبان و ھاوپەیمانانی ئەمریکا و حکوومەتی پێشووی ئەفغانستان بەردەوام بوو تا سەرئەنجام لە دوای ھێرشی ٢٠٢١ی تاڵیبان و ڕووخانی کابول کۆتایی ھات و ئەم بزووتنەوەیە توانی جارێکی تر میرنشینی ئیسلامی لە گشت ئەفغانستاندا دابمەزرێنێت، کە لەم ماوەیەش بە ھەزاران کەس تێیدا کوژراون لە ھەردوو لایەندا، لە ساڵی ٢٠١٦ەوە، ھیبەتوڵڵا ئاخوندزادە سەرکردە و ڕێبەری تاڵیبانە.[٦٠][٦١][٦٢]

تاڵیبان
طالبان (ṭālibān)
بەشدار لە
ئاڵای تاڵیبان کە وەک ئاڵای ئەفغانستانیش بەکاردێت
ساڵانی چالاکیی
ئایدۆلۆژیا
گرووپەکانبە شێوەیەکی سەرەکی پەشتوونەکان;[١٧][١٨] کەمینە تاجیک و ئۆزبەکەکان[١٩][٢٠]
شوێنگەسەرەکییەکان[[قەندەھار]] (١٩٩٤–٢٠٠١; ٢٠٢١–ئێستا)
ناوچەی
ئۆپەراسیۆنەکان		ئەفغانستان
ھاوپەیمانانژێر گرووپەکان
دەوڵەتانی ھاوپەیمان
ھاوپەیمانانی نادەوڵەتی
دوژمناندەوڵەتانی نەیاران
نەیارانی نادەوڵەتی
جەنگەکان/شەڕەکان
ئاڵای تاڵیبان

پاشخان

دەستکاری

دەستێوەردانی سۆڤیەت لە ئەفغانستان (١٩٧٨–١٩٩٢)

دەستکاری
دیداری سەرۆک ڕۆناڵد ڕەیگن لەگەڵ موجاھیدانی ئەفغانستان لە نووسینگەی بەیزاوی لە ساڵی ١٩٨٣.

دوای ئەوەی یەکێتیی سۆڤیەت دەستوەردانی کرد و ئەفغانستانی لە ساڵی ١٩٧٩ داگیرکرد، موجاھیدە موسڵمانەکان لەگەڵ ھێزەکانی سۆڤیەتدا کەوتنە شەڕەوە. نزیکەی ھەموو سەرکردایەتییە ڕەسەنەکانی تاڵیبان پێشتر لە شەڕی سۆڤیەت و ئەفغانستاندا یان بە نوێنەرایەتی حیزبی ئیسلامی خالس یان بە نوێنەرایەتیی کوتلەکانی بزووتنەوەی شۆڕشگێڕی ئیسلامیی موجاھیدین شەڕیان کردبوو.[٦٣]

محەممەد زیائولحەق سەرۆکی پاکستان ترسی ئەوەی ھەبوو کە سۆڤیەت پلانی داگیرکردنی بەلوچستانی پاکستانی ھەبێت، بۆیە ئەختەر عەبدولڕەحمانی نارد بۆ سعوودییە بۆ ئەوەی پشتگیری لە بەرخۆدانی ئەفغانستان لە دژی ھێزە داگیرکەرەکانی سۆڤیەت بکات. دوای ماوەیەک سی ئای ئەی و بەڕێوبەرایەتی گشتی ھەواڵگری سعوودییە پارە و کەرەستەیان لە ڕێگەی دەزگای ھەواڵگری پاکستانەوە بۆ موجاھیدەکانی ئەفغانستان گواستەوە. لە ساڵانی ھەشتاکان دەزگای ھەواڵگری پاکستان نزیکەی ٩٠ ھەزار ئەفغانی مەشق و ڕاھێنانیان پێ کردبوون کە مەلا عومەریش لە نێویاندا بوو.[٦٤]

شەڕی نێوخۆیی ئەفغانستان (١٩٩٢–١٩٩٦)

دەستکاری
مایک پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە دەوحە لەگەڵ شاندی تاڵیبان کۆبووەوە بۆ واژووکردنی ڕێککەوتنی ئاشتی و کۆتایی ھێنان بە شەڕی تیرۆر لە ئەفغانستان.

دوای ڕووخانی ڕژێمی محەممەد نەجیبوڵڵا کە لەلایەن سۆڤیەت پاڵپشتی دەکرا لە مانگی نیسانی ١٩٩٢، چەند لایەنێکی سیاسی ئەفغانستان لەسەر ڕێککەوتنی ئاشتی و دابەشکردنی دەسەڵات و دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی ئەفغانستان و دانانی حکوومەتێکی کاتی بۆ قۆناغی ئینتقالی ڕێککەوتن. قەلبەدین حیکمەتیار و حیزبەکەی حیزبی ئیسلامی و حیزبی وەحدەت و ئیتیحادولئیسلامی بەشدارییان نەکرد. وڵاتەکە ھەر لەسەرەتاوە پەککەوتە بوو بەھۆی کۆمەڵە کێبڕکێکارەکانەوە کە خەریکی ململانێ بوون بۆ بەدەستھێنانی دەسەڵاتی تەواو بەسەر کابوول و ئەفغانستاندا.[٦٥]

بزووتنەوەی تاڵیبان لە دەوروبەری ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٤ لە قەندەھار لە باشووری ئەفغانستان سەریھەڵدا.

حیزبەکەی قەلبەدین حیکمەتیار ڕەتیکردەوە دان بە حکوومەتی کاتیدا بنێت و لە مانگی نیساندا دزەیان کردە ناو کابوول بۆ ئەوەی دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت و بەھۆیەوە شەڕی نێوخۆیی لێکەوتەوە. لە مانگی ئایاردا حیکمەتیار ھێرشی کردە سەر ھێزەکانی حکوومەت و کابوول. لە لایەن ھەواڵگری پاکستانەوە پشتیووانی دارایی و سەربازی و ئۆپەراسیۆنی وەرگرتووە. بەم ھاوکارییانە ھێزەکانی توانیان نیوەی کابوول لەناوببەن. ئێران یارمەتی ھێزەکانی حیزبی یەکێتیی عەبدولعەلی مەزاری دا. سعوودییە پشتیووانی لە یەکێتیی یەکگرتووی ئیسلامی سەیاف کرد. ململانێی نێوان میلیشیاکان پەرەی سەند و بوو بە شەڕی ناوخۆ.[٦٦][٦٧][٦٨][٦٩]

سوپای ئیسلامیی تاڵیبان.

بەھۆی سەرھەڵدانی لەناکاوی شەڕی ناوخۆ، بەڕێوەبەرایەتییە کاراکانی حکوومەت، یەکەکانی پۆلیس، سیستمی دادوەری یان لێپرسینەوەی دەوڵەتی ئیسلامیی تازەپێگەیشتووی ئەفغانستان کاتیان نەبوو بۆ پێکھێنان. دانوستان لەسەر ئاگربەست کرا لە نێوان نوێنەرانی وەزیری بەرگری تازە دەستنیشانکراوی ئەو وڵاتە بەناوی ئەحمەد شا مەسعوود و سەرۆک کۆمار سەبغەتوڵڵا مەجدیدی و سەرۆکی داھاتووی بورھانەدین ڕەببانی (حکوومەتی کاتی) و بەرپرسانی لیژنەی نێونەتەوەیی خاچی سوور، بەڵام لە ماوەی چەند ڕۆژێکدا داڕما. لادێکانی باکووری ئەفغانستان کە بەشێکیان لەژێر ڕکێفی مەسعوود وەزیری بەرگری ئەفغانستاندا بوون، ھێمن بوو و ھەندێک ئاوەدانکردنەوە ڕوویدا. ھەروەھا شاری ھیرات کە لەژێر دەسەڵاتی ئیسماعیل خان ھاوپەیمانی دەوڵەتی ئەفغانستاندایە، و شارەکە تاڕادەیەک ھێمن بوو.

لەو سەردەمەدا باشووری ئەفغانستان لەژێر دەستی میلیشیاکانی پاڵپشتیی دەرەکیی و حکوومەت لە کابوولدا نەبوو، بەڵکو لەژێر دەسەڵاتی سەرکردە جەنگییە ناوخۆییەکانی وەک گوڵ ئاغا شێرزی و میلیشیاکانیان بەڕێوەدەبرا. تاڵیبان بۆ یەکەمجار لە مانگی ئابی ساڵی ١٩٩٤ لەسەر گۆڕەپانەکە دەرکەوت بە وتەی خۆیان بۆ دەستپێکردنی ڕزگارکردنی ئەفغانستان لەژێر دەستی سەرکردە گەندەڵەکانی ئێستا کە سەرکردە جەنگییەکان بوون و دامەزراندنی کۆمەڵگەیەکی ئیسلامی پاک ڕاگەیاند.

ئەمانەش ببینە

دەستکاری

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ ئ ا "Did you know that there are two different Taliban groups?". www.digitaljournal.com. 1 April 2013.
  2. ^ ئ ا Deobandi Islam: The Religion of the Taliban U. S. Navy Chaplain Corps, 15 October 2001
  3. ^ Maley, William (2001). Fundamentalism Reborn? Afghanistan and the Taliban. C Hurst & Co. p. 14. ISBN 978-1-85065-360-8.
  4. ^ "Taliban – Oxford Islamic Studies Online". www.oxfordislamicstudies.com. Archived from the original on 12ی Augustی 2014. Retrieved 2ی Marchی 2023. {{cite web}}: Check date values in: |access-date= و |archive-date= (help); Unknown parameter |ناونیشانی ئەرشیڤ= ignored (help)
  5. ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Whine 54–72 نەدراوە
  6. ^ Maley, William (1998). Fundamentalism Reborn?: Afghanistan and the Taliban (بە ئینگلیزی). Hurst. p. 14. ISBN 978-1-85065-360-8.
  7. ^ ئ ا ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری Stanford نەدراوە
  8. ^ Ogata, Sadako N. (2005). The Turbulent Decade: Confronting the Refugee Crises of the 1990s. W. W. Norton & Company. p. 286. ISBN 978-0-393-05773-7.
  9. ^ McNamara, Melissa (31 August 2006). "The Taliban In Afghanistan". CBS. Retrieved 5 June 2016.
  10. ^ "Afghan Taliban". National Counterterrorism Center. Archived from the original on 9 May 2015. Retrieved 7 April 2015.
  11. ^ Gopal, Anand (2016). "The Combined and Uneven Development of Afghan Nationalism". Studies in Ethnicity and Nationalism. 16 (3): 478–492. doi:10.1111/sena.12206.
  12. ^ Ayoob, Mohammed (2019-01-10). "The Taliban and the Changing Nature of Pashtun Nationalism". The National Interest (بە ئینگلیزی). Retrieved 2022-10-07.
  13. ^ "National Counterterrorism Center | Groups". www.dni.gov. Retrieved 2022-10-07.
  14. ^ Rashid, Taliban (2000)
  15. ^ "Why are Customary Pashtun Laws and Ethics Causes for Concern? | Center for Strategic and International Studies". Csis.org. 19 October 2010. Archived from the original on 9ی Novemberی 2010. Retrieved 18 August 2014. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help); Unknown parameter |ناونیشانی ئەرشیڤ= ignored (help)
  16. ^ "Understanding taliban through the prism of Pashtunwali code". CF2R. 30 November 2013. Archived from the original on 10ی Augustی 2014. Retrieved 18 August 2014. {{cite web}}: Check date values in: |archive-date= (help); Unknown parameter |ناونیشانی ئەرشیڤ= ignored (help)
  17. ^ Giustozzi, Antonio (2009). Decoding the new Taliban: insights from the Afghan field. Columbia University Press. p. 249. ISBN 978-0-231-70112-9.
  18. ^ Clements, Frank A. (2003). Conflict in Afghanistan: An Encyclopedia (Roots of Modern Conflict). ABC-CLIO. p. 219. ISBN 978-1-85109-402-8.
  19. ^ Bezhan, Frud. "Ethnic Minorities Are Fueling the Taliban's Expansion in Afghanistan". Foreign Policy (بە ئینگلیزی). Retrieved 26 August 2021.
  20. ^ "The Non-Pashtun Taleban of the North: A case study from Badakhshan – Afghanistan Analysts Network". Afghanistan-Analysts.org. 3 January 2017. Retrieved 21 January 2018.
  21. ^ Multiple Sources:
  22. ^ Multiple Sources:
  23. ^ Patrikarakos, David (25 August 2021). "Iran is an immediate winner of the Taliban takeover | The Spectator". www.spectator.co.uk (بە ئینگلیزی).
  24. ^ Multiple Sources:
  25. ^ Kugelman, Michael. "What Was Mullah Mansour Doing in Iran?". Foreign Policy.
  26. ^ Recognition of the Islamic Emirate of Afghanistan, 2022-08-31[بەستەری مردوو]
  27. ^
  28. ^ Giraldo, Jeanne K. (2007). Terrorism Financing and State Responses: A Comparative Perspective. Stanford University Press. p. 96. ISBN 978-0-8047-5566-5. Pakistan provided military support, including arms, ammunition, fuel, and military advisers, to the Taliban through its Directorate for Inter-Services Intelligence (ISI)
  29. ^ "Pakistan's support of the Taliban". Human Rights Watch. 2000. Of all the foreign powers involved in efforts to sustain and manipulate the ongoing fighting [in Afghanistan], Pakistan is distinguished both by the sweep of its objectives and the scale of its efforts, which include soliciting funding for the Taliban, bankrolling Taliban operations, providing diplomatic support as the Taliban's virtual emissaries abroad, arranging training for Taliban fighters, recruiting skilled and unskilled manpower to serve in Taliban armies, planning and directing offensives, providing and facilitating shipments of ammunition and fuel, and … directly providing combat support.
  30. ^ Multiple Sources:
  31. ^ ئ ا "Why did Saudi Arabia and Qatar, allies of the US, continue to fund the Taliban after the 2001 war?". scroll.in. Retrieved 19 April 2018.
  32. ^ Multiple Sources:
  33. ^ Noorzai, Roshan; Sahinkaya, Ezel; Gul Sarwan, Rahim (3 July 2020). "Afghan Lawmakers: Russian Support to Taliban No Secret". VOA (بە ئینگلیزی).
  34. ^ "Russian ambassador denies Moscow supporting Taliban". Reuters (بە ئینگلیزی). 25 April 2016.
  35. ^ Diplomat, Samuel Ramani, The. "What's Behind Saudi Arabia's Turn Away From the Taliban?". The Diplomat.
  36. ^ "Turkmenistan Takes a Chance on the Taliban". Stratfor. Archived from the original on 8 December 2019.
  37. ^ Guelke, Adrian (25 August 2006). Terrorism and Global Disorder – Adrian Guelke – Google Libros. ISBN 978-1-85043-803-8. Retrieved 15 August 2012.
  38. ^ "Taliban fought IS with 'limited' US military support, US general reveals". France 24. 10 March 2020.
  39. ^ Sisk, Richard (11 March 2020). "US Has Given 'Limited Support' to Taliban in ISIS Fight, General Says". Military.com.
  40. ^ Clark, Dartunorro; Da Silva, Chantal; Kube, Courtney (28 August 2021). "2 High Profile ISIS Targets Killed in US Drone Strike in Afghanistan, Pentagon Says". NBC News. Retrieved 30 August 2021.
  41. ^ Liebermann, Oren; Sidhu, Sandi; Smith-Spark, Laura; Vandoorne, Saskya; Walsh, Nick Paton (30 August 2021). "Nine Family Members, Including Children, Killed in US Strike in Kabul Targeting Suspected IS-K Suicide Bomber, Relative Says". CNN. Retrieved 30 August 2021.
  42. ^ Katz, Rita. "The Taliban's Victory Is Al Qaeda's Victory".
  43. ^ ئ ا "Watch: in Pakistan Jaish-e-Muhammed & Lashkar-e-taiba rallies to celebrate Taliban takeover in Afghanistan". YouTube. Retrieved 23 August 2021.
  44. ^ Roggio, Bill (12 July 2021). "Taliban advances as U.S. completes withdrawal". FDD's Long War Journal. Archived from the original on 24 July 2021. Retrieved 16 July 2021.
  45. ^ Tom Wheeldon (18 August 2021). "Pakistan cheers Taliban out of 'fear of India' – despite spillover threat". France 24. The Afghan militants’ closeness to Pakistani jihadist group Tehrik-e-Taliban (TTP or, simply, the Pakistani Taliban) is a particular source of concern. The TTP have carried out scores of deadly attacks since their inception in the 2000s, including the infamous 2014 Peshawar school massacre. The Taliban and the TTP are “two faces of the same coin”, Pakistani Army Chief General Qamar Javed Bajwa and ISI boss Lieutenant General Faiz Hameed acknowledged at an off-the-record briefing in July. Indeed, the Taliban reportedly freed a senior TTP commander earlier this month during their sweep through Afghanistan. “Pakistan definitely worries about the galvanising effects the Taliban’s victory will have on other Islamist militants, and especially the TTP, which was already resurging before the Taliban marched into Kabul,” Michael Kugelman, a South Asia expert at the Wilson Center in Washington, DC, told FRANCE 24. “It’s a fear across the establishment. ”
  46. ^ "Afghan Taliban reject TTP claim of being a 'branch of IEA'". 11 December 2021. Retrieved 11 December 2021."Afghan Taliban deny TTP part of movement, call on group to seek peace with Pakistan". 11 December 2021.
  47. ^ "Afghan militant fighters 'may join Islamic State'". BBC News. 2 September 2014. Retrieved 3 March 2017.
  48. ^ "Afghanistan: Ghani, Hekmatyar sign peace deal". Al Jazeera. 29 September 2016.
  49. ^ "ISIS Violence Dents Taliban Claims Of Safer Afghanistan". NDTV.com. 9 November 2021.
  50. ^ "Why Central Asian states want peace with the Taliban". DW News. 27 March 2018. "Taliban have assured Russia and Central Asian countries that it would not allow any group, including the IMU, to use Afghan soil against any foreign state," Muzhdah said.
  51. ^ Roggio, Bill; Weiss, Caleb (14 June 2016). "Islamic Movement of Uzbekistan faction emerges after group's collapse". Long War Journal. Retrieved 6 August 2017.
  52. ^ "Rare look at Afghan National Army's Taliban fight". BBC News. Retrieved 18 August 2014.
  53. ^ "Taliban attack NATO base in Afghanistan – Central & South Asia". Al Jazeera. Retrieved 18 August 2014.
  54. ^ "ISIS reportedly moves into Afghanistan, is even fighting Taliban". 12 January 2015. Archived from the original on 13 February 2015. Retrieved 27 March 2015.
  55. ^ "ISIS, Taliban announced Jihad against each other". The Khaama Press News Agency. 20 April 2015. Retrieved 23 April 2015.
  56. ^ "Taliban leader: allegiance to ISIS 'haram'". Rudaw. 13 April 2015. Retrieved 23 April 2015.
  57. ^ "Taliban say gap narrowing in talks with US over Afghanistan troop withdrawal". Military Times. 5 May 2019.
  58. ^ Qazi, Shereena (9 November 2015). "Deadly Taliban infighting erupts in Afghanistan". www.aljazeera.com (بە ئینگلیزی).
  59. ^ Jonson, Lena (25 August 2006). Tajikistan in the New Central Asia. ISBN 978-1-84511-293-6. Archived from the original on 16 January 2016. Retrieved 17 December 2014.
  60. ^ "Afghan Taliban announce successor to Mullah Mansour". BBC News. 26 May 2015. Retrieved 26 May 2016.
  61. ^ "U.S. , Gulf States Blacklist Afghan Taliban, Iranian Officers For Terrorist Financing". RadioFreeEurope/RadioLiberty.
  62. ^ "Quetta: Symbol of Pakistan's war on militants or Taliban haven?". The National. 2 April 2017.
  63. ^ https://web.archive.org/web/20210811082125/https://www.ecoi.net/en/file/local/1154721/1226_1369733568_ppig1.pdf
  64. ^ https://web.archive.org/web/20210716232735/http://globalsecuritystudies.com/Price%20Pakistan.pdf
  65. ^ https://photius.com/countries/afghanistan/government/afghanistan_government_the_peshawar_accord~72.html
  66. ^ https://web.archive.org/web/20150113150933/http://www.hrw.org:80/en/reports/2005/07/06/blood-stained-hands
  67. ^ https://web.archive.org/web/20210308105426/https://archive.org/details/riseoftalibani00neam
  68. ^ Amin Saikal (2006). Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival (ط. 1st). London New York: I.B. Tauris & Co. ص. 352. ISBN:978-1-85043-437-5.
  69. ^ Gutman, Roy (2008): How We Missed the Story: Osama Bin Laden, the Taliban and the Hijacking of Afghanistan, Endowment of the United States Institute of Peace, 1st ed., Washington DC.

بەستەرە دەرەکییەکان

دەستکاری
وەرگیراو لە «https:https://www.how.com.vn/wiki/index.php?lang=ckb&q=تاڵیبان&oldid=1333184»
🔥 Top keywords: دەستپێکتایبەت:گەڕانویکیپیدیا:وتارە ئاڵۆزەکان ئاسان بکە بۆ تێگەیشتنمیرنشینە کوردییەکانداڕێژە:Infobox protected areaبووکی دەریاداڕێژە:ھێمامەککەکوردستانھەرێمی کوردستانھەولێرجەلال تاڵەبانیمێژووی کوردوتووێژی یارمەتی:ناوەرۆکفەلسەفەپارتی دیموکراتی کوردستانیارمەتی:ناوەرۆکیەکێتیی نیشتمانیی کوردستانجەنگی جیھانیی دووەمپەندی پێشینانئیسرائیلھەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادراوبەکتریاسێکسنەتەوە یەکگرتووەکانقوزبافڵ تاڵەبانیھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، ٢٠٢٤حکوومەتویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکامێژووناسئازادیسێکسی کۆمیپەیکەری ئازادیحیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێرانتایبەت:دوایین گۆڕانکارییەکانسلێمانیویکیپیدیای کوردی