Chĭng-dièu
Chăng-kō̤ Mìng-dĕ̤ng-ngṳ̄ Háng-cê gì bēng-buōng. / 參考閩東語漢字其版本。
Dâi-chĭng-guók ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᡤᡠᡵᡠᠨ 大清國 | |||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1636 nièng–1912 nièng | |||||||||||||||||||||||
Guók-gŏ̤: 鞏金甌 "Gṳ̄ng gĭng-ĕu" (1911–1912) | |||||||||||||||||||||||
Siū-dŭ | Mukden (Sīng-iòng) (1636–1644) Sông-tiĕng (Báe̤k-gĭng) (1644–1912) | ||||||||||||||||||||||
Guăng-huŏng ngṳ̄-ngiòng | Muāng-ciŭ-ngṳ̄ | ||||||||||||||||||||||
Tŭng-ê̤ṳng ngṳ̄-ngiòng | Muāng-ciŭ-ngṳ̄, Háng-ngṳ̄, Mùng-gū-ngṳ̄, Câung-ngṳ̄, Mì-ngù-ī-ngṳ̄ | ||||||||||||||||||||||
Céng-hū | gŭng-ciō-cié | ||||||||||||||||||||||
huòng-dá̤ | |||||||||||||||||||||||
• 1611–1661 | Sông-dê | ||||||||||||||||||||||
• 1661–1722 | Kŏng-hĭ | ||||||||||||||||||||||
• 1735–1795 | Gièng-lṳ̀ng | ||||||||||||||||||||||
• 1908–1912 | Sŏng-tūng | ||||||||||||||||||||||
Lĭk-sṳ̄ | |||||||||||||||||||||||
• gāi guók-hô̤ Dâi-chĭng | 1636 nièng | ||||||||||||||||||||||
• ciéng-liāng Báe̤k-gĭng | 1644 | ||||||||||||||||||||||
• miĕk Dài-uăng | 1683 | ||||||||||||||||||||||
1840 | |||||||||||||||||||||||
• Sŏng-tūng tó̤i-ôi | 1912 nièng | ||||||||||||||||||||||
Miêng-cék | |||||||||||||||||||||||
1760 | 13,150,000 km2 (5,080,000 sq mi) | ||||||||||||||||||||||
1790 | 14,700,000 km2 (5,700,000 sq mi) | ||||||||||||||||||||||
Ìng-kēu | |||||||||||||||||||||||
• 1740 | 140,000,000 | ||||||||||||||||||||||
• 1776 | 268,238,000 | ||||||||||||||||||||||
• 1790 | 301,000,000 | ||||||||||||||||||||||
Huó-bê | liōng | ||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||
Dāng sṳ̆k |
Chĭng-dièu (清朝), hĕ̤k-ciā hô̤ lā̤ Muāng-chĭng (滿清), Dâi-chĭng (大清, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ
ᡤᡠᡵᡠᠨ) gâe̤ng Chĭng-guók (清國), sê Dṳ̆ng-guók có̤i-hâiu siŏh-ciáh hŭng-gióng Uòng-dièu (封建王朝). Muāng-chĭng gì huòng-dá̤ dŭ sê Muāng-ciŭ-nè̤ng (hiêng-câi hô̤ lā̤ Muāng-cŭk-nè̤ng), sáng “Ái-sĭng Gáuk-lò̤” (愛新覺羅, Muāng-ciŭ-ngṳ̄: ᠠᡳ᠌ᠰᡳᠨ
ᡤᡳᠣᡵᠣ).
Muāng-chĭng huóng-dá̤ gì cū-cūng sê Gióng-ciŭ Nṳ̄-cĭng (建州女真) gì siū-liāng. Nū-ī-hăk-cà̤ gì nông-bâ, ĭ-gŭng gâe̤ng ngiê-gŭng dŭ găk Mìng-dièu páh Nṳ̄-cĭng-nè̤ng puáng-lâung gì sèng-âu ké̤ṳk nè̤ng tài-sī, gáu-muōi Nū-ī-hăk-cà̤ cêu cióh cuòi kī-bĭng, cê-chĭng Hâiu-gĭng huòng-dá̤, huăng-dó̤i Mìng-dièu. Mìng-dièu puái bĭng tié-lāu kó̤ páh, dŭ mâ̤ iàng. Muāng-ciŭ-nè̤ng lièng-hăk Mùng-gū, chă-nék-giāng páh gáu Báe̤k-gĭng-siàng. Gái hô̤ ô Uòng Cùng-huáng (袁崇煥), Sŏng Sìng-cūng (孫承宗) gáuk-nè̤ng gì bō̤-hô, ciā siàng cá mò̤ ké̤ṳk ĭ páh giâ lì.
Gáu Huòng Tái-gĭk chiū lā̤, ngék-siū iā sâ̤ Háng-nè̤ng lì có̤ ĭ gì buô-hâ. Muāng-chĭng muōng biéng muōng giòng-duâi, páh iàng Dièu-siēng, páh giâ Mùng-gū, 1636 nièng, ciŏng guók-hô̤ gāi siàng Dâi-chĭng.
Hī sèng-âu Săng-hāi-guăng (山海關) sê Mìng-dièu gâe̤ng Muāng-ciŭ (滿洲, hiêng-câi hô̤ lā̤ “Dĕ̤ng-báe̤k”) gì biĕng-gái. Mìng-dièu puái Ngù Săng-gié (吳三桂) kó̤ siū guăng. Ciā Ngù Săng-gié sê siŏh ciáh chók-miàng gì ciŏng-gŭng, Muāng-ciŭ-nè̤ng dŭ iā giăng ĭ.
1644 nièng, Lī Cê̤ṳ-sìng (李自成) cô̤-huāng chuàng-ôi (造反篡位), Ngù Săng-gié gì nông-bâ ké̤ṳk Lī Cê̤ṳ-sìng bŏng-gá, ĭ sá̤-bò̤ (細婆) Dìng Uòng-uòng (陳圓圓) iâ ké̤ṳk Lī Cê̤ṳ-sìng gì buô-hâ Làu Cŭng-mīng (劉宗敏) dŏk kó̤. Ngù Săng-gié iā sêu-ké, cêu bóng Muāng-chĭng buô-dôi diē guăng, ciŏng Lī Cê̤ṳ-sìng miĕk lâi. Cī siŏh nièng, Muāng-chĭng ciŏng siū-dŭ buăng gáu Báe̤k-gĭng.
Muāng-chĭng diē guăng ī-hâiu diòng 10 ciáh huòng-dá̤ (muôi diē guăng gì sèng-âu gó ô 2 ciáh). 1911 nièng huák-sĕng̤ Sĭng-hâi Gáik-mêng (辛亥革命), Muāng-chĭng ké̤ṳk Sŏng Dṳ̆ng-săng gì Dṳ̆ng-huà Mìng-guók tŭi-huăng.
Muāng-chĭng gì huòng-dá̤
Siŭ-gāichiông | nièng-hô̤ | miêu-hô̤ | ié-hô̤ | miàng-cê | câi-ôi | |
1 | Tiĕng-mêng 天命 | Tái-cū 太祖 | Gŏ̤-huòng-dá̤ 高皇帝 | Nū-ī-hăk-cà̤ 努爾哈齊 | 1616 - 1626 | |
2 | Tiĕng-chŭng 天聰 Cùng-dáik 崇德 | Tái-cŭng 太宗 | Ùng-huòng-dá̤ 文皇帝 | Huòng Tái-gĭk 皇太極 | 1626 - 1643 | |
3 | Sông-dê 順治 | Sié-cū 世祖 | Ciŏng-huòng-dá̤ 章皇帝 | Hók-lìng 福臨 | 1643-1661 | |
4 | Kŏng-hĭ 康熙 | Séng-cū 聖祖 | Ìng-huòng-dá̤ 仁皇帝 | Hièng-iék 玄燁 | 1661 - 1722 | |
5 | Ṳ̆ng-céng 雍正 | Sié-cŭng 世宗 | Hièng-huòng-dá̤ 憲皇帝 | Êng-cĭng 胤禛 | 1722 - 1735 | |
6 | Gièng-lṳ̀ng 乾隆 | Gŏ̤-cŭng 高宗 | Sùng-huòng-dá̤ 純皇帝 | Hùng-lĭk 弘曆 | 1735 - 1795 | |
7 | Gă-kéng 嘉慶 | Ìng-cŭng 仁宗 | Iô-huòng-dá̤ 睿皇帝 | Īng-iēng 顒琰 | 1796 - 1820 | |
8 | Dô̤-guŏng 道光 | Sŏng-cŭng 宣宗 | Sìng-huòng-dá̤ 成皇帝 | Mìng-nìng 旻寧 | 1820 - 1850 | |
9 | Hièng-hŭng 咸豐 | Ùng-cŭng 文宗 | Hièng-huòng-dá̤ 憲皇帝 | Ĭk-cê̤ṳ 奕詝 | 1850 - 1861 | |
10 | Dùng-dê 同治 | Mŭk-cŭng 穆宗 | Ngiê-huòng-dá̤ 毅皇帝 | Cái-sùng 載淳 | 1861 - 1875 | |
11 | Guŏng-sê̤ṳ 光緒 | Dáik-cŭng 德宗 | Gīng-huòng-dá̤ 景皇帝 | Cái-tièng 載湉 | 1875 - 1908 | |
12 | Sŏng-tūng 宣統 | mò̤ | mò̤ | Puō-ngì 溥儀 | 1908 - 1912 |
Wikimedia Commons diē-sié ô gâe̤ng Chĭng-dièu ô-găng-guó gì nô̤i-ṳ̀ng. |
Dṳ̆ng-guók lĭk-sṳ̄ |
---|
Sṳ̄-sèng | Hâ | Siŏng | Ciŭ (Să̤-ciŭ, Dĕ̤ng-ciŭ, Chŭng-chiŭ, Ciéng-guók) | Cìng | Háng (Să̤-háng, Sĭng, Dĕ̤ng-háng) | Săng-guók (Cò̤-ngôi, Sṳ̆k-háng, Dĕ̤ng-ngù) | Céng (Să̤-céng, Dĕ̤ng-céng) | Ngū-hù Sĕk-lĕ̤k-guók (Sìng-háng, Sèng-diêu, Hâiu-diêu, Sèng-liòng, Sèng-iĕng, Sèng-cìng, Hâiu-iĕng, Hâiu-cìng, Să̤-cìng, Hâiu-liòng, Nàng-liòng, Să̤-liòng, Báe̤k-liòng, Nàng-iĕng, Báe̤k-iĕng, Hâ) | Nàng-báe̤k-dièu (Nàng-dièu: Làu-sóng, Nàng-cà̤, Nàng-liòng, Nàng-dìng; Báe̤k-dièu: Báe̤k-ngôi, Să̤-ngôi, Dĕ̤ng-ngôi, Báe̤k-ciŭ, Báe̤k-cà̤) | Sùi | Dòng | Ngū-dâi Sĕk-guók (Ngū-dâi: Hâiu-liòng, Hâiu-dòng, Hâiu-céng, Hâiu-háng, Hâiu-ciŭ; Sĕk-guók: Ngù-uŏk, Mìng, Gĭng-nàng, Mā-chū, Iòng-ngù, Nàng-dòng, Nàng-háng, Báe̤k-háng, Sèng-sṳ̆k, Hâiu-sṳ̆k) | Sóng (Báe̤k-sóng, Nàng-sóng) | Lièu | Gĭng | Să̤-hâ | Nguòng | Mìng (Nàng-mìng) | Chĭng | Dṳ̆ng-huà Mìng-guók | Dṳ̆ng-huà Ìng-mìng Gê̤ṳng-huò-guók |