Аперацыя «Немезіс»
Аперацыя «Немезіс» (арм.: Նեմեսիս գործողություն) — акцыя адплаты партыі «Дашнакцуцюн» па забойстве лідараў Асманскай імперыі, якія мелі дачыненне да арганізацыі генацыду армян, а таксама лідараў Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі, датычных, па сцвярджэннях арганізатараў, да разні армян ў Баку ў 1918 годзе. Назва атрымала па імі грэчаскай багіні помсты Немезіда. Некаторымі аўтарамі разглядаецца як тэрарыстычная аперацыя[1][2]. Французскі эксперт Ж. Шальян лічыць гэтыя падзеі рэдкім выпадкам, калі тэрарыстычным шляхам спрабавалі аднавіць справядлівасць і адпомсціць за вынішчэнне народа[3].
Рашэнне аб правядзенні аперацыі было прынята ў кастрычніку 1919 года на IX з'ездзе партыі «Дашнакцуцюн», які адбыўся ў Ерэване, па ініцыятыве Шаана Наталі. Быў складзены спіс з 650 асоб, якія мелі дачыненне да генацыду, з якіх адабралі 41, вінаватых у арганізацыі і здзяйсненні масавых забойстваў. Для кіраўніцтва аперацыяй быў арганізаваны Адказны орган (кіраўнік — пасол Рэспублікі Арменіі ў ЗША Армен Гаро) і Асаблівы фонд (кіраўнік — Шаан Сатчаклян). Аператыўнае кіраўніцтва і матэрыяльнае забеспячэнне аперацыі ажыццяўлялі Шаан Наталі і Грыгор Мерджанам. У зборы інфармацыі ключавую ролю адыграў Грач Папазян, які пад выглядам турэцкага студэнта пракраўся ў эмігранцкія кругі младатурак. Забойства ажыццяўляліся наступным чынам: спачатку арганізоўвалася група ў 3-5 чалавек для сачэння, затым адзін, часам (у выпадку, калі турак суправаджаўся целаахоўнікамі) — 2-3 чалавекі ажыццяўлялі забойства. Асноўнымі арганізацыйнымі цэнтрамі аперацыі былі рэдакцыі газет «Чакатамарт» (Канстанцінопаль) і «Дрошак» (Бостан). Арганізатары аперацыі падкрэслівалі, што яны толькі выконваюць прысуды канстанцінопальскага суда, які ў 1919 годзе завочна прысудзіў да смерці арганізатараў генацыду армян. Па словах Аршавіра Шыракяна
 | Наша арганізацыя не мае планам вынішчэнне. Яна толькі ажыццяўляе пакаранне асоб, якія былі завочна асуджаныя і прызнаныя вінаватымі ў здзяйсненні масавых забойстваў. Армянскія здраднікі дапоўнілі наш спіс. |  |
Асноўныя акты, учыненыя ў ходзе аперацыі правіць
- 19 чэрвеня 1920 года ў Тыфлісе забіты былы прэм'ер-міністр Азербайджана Фаталі хан Хойскі, як вінаваты, на думку кіраўнікоў аперацыі, у разні армян ў Баку ў верасні 1918 года. Адначасова быў паранены былы міністр юстыцыі Азербайджана Халіл-бек Хасмамедаў. Забойства ажыццявіў Арам Ерканян, другім удзельнікам аперацыі быў Місак Кіракасян (паранены ў ходзе акцыі)[4].
- 19 ліпеня 1920 года ў Тыфлісе забіты намеснік старшыні Нацыянальнага парламента Азербайджана Гасан-бек Агаеў[4].
- 15 сакавіка 1921 года ў Берліне забіты былы міністр унутраных спраў Турцыі Талаат-паша, які стаяў у «чорным спісе» пад № 1. Абвінавачаны, Сагамон Тэйлеран, быў апраўданы берлінскім судом[5][6].
- 5 снежня 1921 года ў Рыме падчас коннай прагулкі забіты былы вялікі візір (прэм'ер-міністр) у першым кабінеце младатурак Саід Халіма-паша. Меркаваны выканаўца - Аршавір Шыракян - не быў злоўлены і паспяхова вярнуўся ў Канстанцінопаль. Іншыя ўдзельнікі гэтай аперацыі — былы пасол Арменіі ў Рыме Мікаэл Вартанян і агент «М»[4].
- 19 ліпеня 1921 года ў Канстанцінопалі забіты былы міністр унутраных спраў Азербайджана Бехбудаў хан Джаваншыр як адказны за разню армян ў Баку ў верасні 1918 года. Абвінавачваны, Місак Тарлакян, паўстаў перад брытанскім ваенным трыбуналам, перад якім таксама выступілі шматлікія сведкі вераснёўскай разні. У кастрычніку трыбунал прызнаў Тарлакяна вінаватым у забойстве, але такім, што не адказваў за свае дзеянні як учыненыя ў стане афекту, і выслаў у Грэцыю[7]. Іншыя ўдзельнікі аперацыі — Ерванд Фундукян і Аруцюн Аруцюнянц[4].
- 17 красавіка 1922 года ў Берліне падчас сямейнай прагулкі забітыя былы валі Трапезунда Джэмал Азмі (вядомы ў прыватнасці тым, што ўтапіў 15 000 армян[4], і стваральнік арганізацыі Тэшкілят-і Махсуса («Спецыяльны камітэт»), якая непасрэдна ажыццяўляла генацыд - Бехаэдзін Шакір, а таксама целаахоўнік апошняга. Джэмала Азмі застрэліў Аршавір Шыракян, ён жа параніў Шакіра, якога дабіў Арам Ерканян[4].
- 25 ліпеня 1922 года ў Тыфлісе быў забіты былы міністр ваенна-марскіх сіл Турцыі Джэмал-паша, які атрымаў мянушку «мяснік» за жорсткасць[8]. Выканаўцы — Петрас Тэр-Пагасян і Арташэс Геваргян, у арганізацыі замаху прымалі ўдзел таксама Зарэ Мелік-Шахназаран і Сцяпан Цагікян[4].
Удзельнікі аперацыі правіць
Армен Гаро/Гарэгін Пастэрмаджан
(1872—1923)
Забойствы армян, якія абвінавачваліся ў здрадзе правіць
У 1920 годзе ў Канстанцінопалі былі забітыя таксама некалькі армян, вядомых як памагатыя турак:
- Мкрціч Аруцюнян, па словах А. Шыракяна, «садыст і член палітычнага аддзялення турэцкай тайнай паліцыі»; забіты Сагамонам Тэйлеранам;
- Ваге Іхсан (Есаян), у красавіку 1915 года дапамагаў складаць спісы бачных армян для дэпартацыі; забіты Аршавірам Шыракянам;
- Амаяк Арамянц, былы член партыі «Гнчак», які ў 1914 годзе выдаў змову на жыццё Талаата і затым супрацоўнічаў з турэцкай паліцыяй; забіты Аршакам Езданянам.
Замахі, якія не адбыліся правіць
На першых месцах у спісах аперацыі стаялі таксама былы ваенны міністр Турцыі Энвер-паша і былы генеральны сакратар камітэта «Яднанне і прагрэс» доктар Назім. Яны высочваліся армянамі, але забойства іх у рамках аперацыі «Немезіс» не адбылася: Энвер-паша перабраўся ў Савецкую Расію, затым перайшоў на бок басмачоў у Сярэдняй Азіі і быў забіты ў баі 4 жніўня 1922 года недалёка ад Бухары Якавам Мелькумавым (Мелкумян Акоп Аршакавіч). Назім вярнуўся ў Турцыю, дзе неўзабаве быў пакараны Кемалем Атацюркам за арганізацыю замаху на яго.
Забітыя ў ходзе аперацыі правіць
- Палітычныя дзеячы Асманскай імперыі
Талаат-паша (1874—1921). Mіністр ўнутраных спраў Асманскай імперыі, адзін з галоўных арганізатараў масавай дэпартацыі і генацыду армян, злачынец № 1 у спісах аперацыі «Немезіс»
- Палітычныя дзеячы Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі
Фаталі-хан Хойскі (1875—1920). Першы прэм'ер-міністр Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі
Гасан-бек Агаеў (1875—1920). Намеснік старшыні парламента Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі
Бехбуд хан Джаваншыр (1877—1921). Міністр унутраных спраў Азербайджанскай Дэмакратычнай Рэспублікі
Зноскі
- ↑ Институт религии и политики Архівавана 13 кастрычніка 2007.
- ↑ Michael Gunter. «Pursuing the just cause of their people»: a study of contemporary Armenian terrorism. — Greenwood Press, 1986 — p.30
- ↑ Gérard Chaliand, Arnaud Blin. The History of Terrorism: From Antiquity to Al Qaeda. — University of California Press, 2007 — p.194 — ISBN 9780520247093
In response, the Armenian socialist Dashnak Party launched "Operation Nemesis, " one of the very rare instances of a terrorist undertaking to avenge the annihilation of a people and to right a wrong
- ↑ а б в г д е ё Аперацыя Немезіс (руск.)
- ↑ Thomas de Waal. Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide. — Oxford University Press. — С. 263.
Soghomon Tehlirian, assassin of Talat Pasha, acquitted by Berlin court.
- ↑ Yaʾir Oron. The Banality of Indifference: Zionism and the Armenian Genocide. — Transaction Publishers, 2009. — С. 52.
The assassin was tried in Berlin on June 2-3, 1921, and the trial aroused much interest.
- ↑ Resistance and revenge: the Armenian … — Google Книги
- ↑ Cleveland, William: A History of the Modern Middle East. Boulder: Westview Press, 2004. «World War I and the End of the Ottoman Order», 146—167.