Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Oro
PlatínOroMercurio
Ag

Au

Rg
Información cheneral
Nombre, simbolo, numeroOro, Au, 79
Serie quimicaMetal de transición
Grupo, periodo, bloque116, d
ColorAmariello metalico
Peso atomico196.966569(4) g·mol−1
Configuración electronica[Xe] 4f14 5d10 6s1
Electrons por capa2, 8, 18, 32, 18, 1
Propiedaz fisicas
Fasesolido
Densidat (a t.a.)19.30 g·cm−3
Densidat en liquido en o p.f.17.31 g·cm−3
Punto de fusión1337.33 K
(1064.18 °C, 1947.52 °F)
Punto d'ebullición3129 K
(2856 °C, 5173 °F)
Entalpía de fusión12.55 kJ·mol−1
Entalpía de vaporización324 kJ·mol−1
Calor especifica(25 °C) 25.418 J·mol−1·K−1
Presión de vapor
P/Pa1101001 k10 k100 k
at T/K164618142021228126203078
Propiedaz atomicas
Estructura cristalinaCubica centrata en as caras
Estatos d'oxidación-1, 1, 2, 3, 4, 5
(Oxido anfoterico)
Electronegatividat2.54 (escala de Pauling)
Enerchías d'ionización1ª: 890.1 kJ·mol−1
2ª: 1980 kJ·mol−1
Radio atomico144 pm
Radio covalent136±6 pm
Radio de van der Waals166 pm
Atra información
Ordenación magneticadiamagnetico
Resistividat electrica(20 °C) 22.14 nΩ·m
Conductividat termal(300 K) 318 W·m−1·K−1
Dilatación(25 °C) 14.2 µm·m−1·K−1
Velocidat d'o sonito(t.a.) 2030 m·s−1
Modulo d'elasticidat79 GPa
Mod. elast. transversal27 GPa
Modulo de compresión180 GPa
Coeficient de Poisson0.44
Dureza Mohs2.5
Dureza Vickers216 MPa
Dureza Brinell25 HB MPa
Numero CAS7440-57-5
Isotopos mas estables
isoANVidaMDED (MeV)PD
195Ausin186.10 dε0.227195Pt
196Ausin6.183 dε1.506196Pt
β0.686196Hg
197Au100%197Au ye estable con 118 neutrons
198Ausin2.69517 dβ1.372198Hg
199Ausin3.169 dβ0.453199Hg

L'oro ye un elemento quimico de numero atomico 79 situato en o grupo 11 d'a tabla periodica. O suyo simbolo ye Au (d'o latín aurum[1]). L'oro ye un metal de transición blando, brillant, amariello, pesato, maleable, dúctil y que no reacciona con a mayoría de productos quimicos, pero ye sensible a o cloro y a l'augua rechia. O metal se troba a ormino en estau puro y en forma de pepitas y depositos aluvials y ye un d'os metals tradicionalment emplegatos ta cudir monedas. L'oro s'emplega como estandar monetario en muitos estaus y tamién s'usa en a choyería, a industria y a electronica.

Caracteristicas prencipals editar

L'oro ye un elemento metalico que tien una color amariella en bruto, pero que puet amostrar-se negro, rubí u morato en divisions finas. Ye considerato por beluns como o elemento mas polito de toz y ye o metal mas maleable y dúctil que se conoixe.[2] De feito, una uncia (28,35 g) d'oro puet modelar-se de forma que cubra una extensión de 28 metros cuadratos. Como ye un metal blando, as aliacions con atros metals a fin de proporcionar-le dureza son frecuents.

Se tracta d'un metal muit denso, con un alto punto de fusión y una alta afinidat electronica. Os suyos estaus d'oxidación mas importants son +1 y +3. Tamién se troba en o estau d'oxidación +2, asinas como en estaus d'oxidación superiors, pero ye menos frecuent.

Amás, l'oro ye un buen conductor d'a calor y d'a electricidat, y no l'afecta l'aire ni a mayoría d'achents quimicos. Tien una alta resistencia a l'alteración quimica por parti d'a calor, a humedat y a mayoría d'os achents corrosivos, y asinas ye bien adaptato a o suyo uso ta cudir monedas y en a choyería.

Color de l'oro editar

Diferents colors d'aliacions d'Ag-Au-Cu.

A color de l'oro puro ye amariella metalica. L'oro, o cesio y l'arambre son os unicos elementos metalicos que tienen una color natural que no sía ni grisa ni blanca. A color grisa habitual d'os metals pende d'a suya "mar d'electrons", que ye capable d'absorber y tornar a emitir fotons a o largo d'un amplo rango de frecuencias. L'oro reacciona d'una traza diferent, pendendo d'efectos relativistas sutils que afectan a os orbitals que rodian os atomos d'oro.[3][4]

Se pueden aconseguir aliacions d'oro coloriato como l'oro rosa, adhibindo-ne diversas cantidaz d'arambre y archent, tal como se veye en a imachen. As aliacions con paladio u níquel tamién son importants en a choyería comercial, ya que producen aliacions d'oro blanco. Menos habitualment, adhibindo manganeso, aluminio, fierro, indio y atros elementos se pueden producir mas colors inusuals d'oro ta diversas aplicacions.[5]

Historia editar

L'oro ye un material conoixito por la humanidat dende l'antiguidat, o puesto mes antigo a on s'ha trobato oro ye a Necropolis de Varna, datata en entre o 4600 y o 4200 aC. [6]

Bel hieroglifico echipcio de l'anyo 2600 aC. fa referencia a iste material y deciban que yera mas abundant que a pols.[7]

Tamién en Europa central s'ha trobato bella pieza d'oro como o disco de Nebra a mas de lingotz datatos en o segundo milenio aC.

Por o suyo alto valor mientres a historia, a mayor parti de l'oro estrayito ye huei encara en circulación.

Aplicacions editar

Pepita d'oro

L'oro puro ye muit tovo ta estar emplegato normalment y s'endurece aleyando-lo con plata y arambre. L'oro y as suyas muitas aliacions s'emplegan muito en choyería, a fabricación de monedas y tamién como patrón monetario en muitos países. A causa d'a suya buena conductividat electrica y a suya resistencia a la corrosión, asinas como una buena combinación de propiedaz quimicas y fisicas, se prencipió a emplegar en zaguerías d'o sieglo XX como metal en a industria.

Atras aplicacions:

  • L'oro exerce funcions criticas en ordinadors, telecomunicacions, naus espacials, motors d'avions a reacción, y muitos atros productos.
  • A suya alta conductividat electrica y resistencia a la oxidación ha permitito un amplo uso como capas primeras electrodepositatas sobre a superficie de conexions electricas ta asegurar una connexión buena, de baixa resistencia.
  • Como l'archent, l'oro puet formar fuertes amalgamas con o mercurio que a vegatas s'emplegan en empastes dentals.
  • L'oro coloidal (nanoparticlas d'oro) ye una solución intensament coloriata que se ye estudiando en muitos laboratorios con fins medicas y biolochicas. Tamién ye a forma emplegata como pintura dorata en ceramicas.
  • L'aceto cloroaurico s'emplega en fotografía.
  • O isotopo d'oro 198Au, d'una vida meyana de 2,7 días, s'emplega en bels tractamientos de cáncer y atras malautías.
  • S'emplega como recubrimiento de materials biolochicos permitindo estar visto a traviés d'o microscopio electronico de barrido (SEM).
  • S'emplega como recubrimiento protector en muitos satelites por o feito de que ye un buenn reflector d'a luz infrarroya.
  • Ye utilizato tamién ta premiar a os campions en bels competicions esportivas, medalla d'oro ta o campión, d'archent ta o subcampión y bronce ta o tercer claseficato,
  • Utilizato tamién ta fer medallas honorificas y premiar destacatos personaches d'una ciudat o territorio como a Medalla de Oro de Zaragoza y a Medalla d'Oro d'a Cheneralidat de Catalunya.
  • Emplegato tamién ta premiar destacatos personaches d'a cultura y ganadors de concursos culturals.

Se veiga tamién editar

Vinclos externos editar

Referencias editar

  1. (es) Francho Nagore Laín: Vocabulario de la Crónica de San Juan de la Peña (versión aragonesa, s. XIV), Universidat de Zaragoza, 2021, ISBN 978-84-1340-315-1, p.334
  2. (en) "Or". Enciclopèdia Catalana. http://www.enciclopedia.cat/fitxa_v2.jsp?NDCHEC=0127976. Retrieved 17-09-2009. 
  3. (en) "Relativity in Chemistry". Math.ucr.edu. http://math.ucr.edu/home/baez/physics/Relativity/SR/gold_color.html. Retrieved 05-04-2009. 
  4. (en) "{{{title}}}". Chemical Physics 311. DOI:10.1016/j.chemphys.2004.09.023.
  5. (en) "Gold Jewellery Alloys > Utilise Gold. Scientific, industrial and medical applications, products ,suppliers from the World Gold Council". Utilisegold.com. 20-01-2000. http://www.utilisegold.com/jewellery_technology/colours/colour_alloys/. Retrieved 05-04-2009. 
  6. (es) O Museo Arqueolochico de Varna seguntes a ViaMichelín.
  7. (en) [Reeves, Nicholas. Akhenaten: Egypt's False Prophet. Thames & Hudson, p.69 ISBN 0-500-28552-7.]