Լուսնային օրացույց
Լուսնային օրացույց, օրացույց, որ հիմնված է լուսնի փուլերի ամսական ցիկլերի վրա (անգլ.՝ synodic months, lunations), ի տարբերություն արևային օրացույցների, որոնց տարեկան ցիկլերը հիմնված են արևային տարվա վրա։ Առավել լայնորեն դիտարկված զուտ լուսնային օրացույցը Իսլամական օրացույցն է։ Զուտ լուսնային օրացույցը, որի լուսնային ամիսները համապատասխանեցվում են արևային տարվան՝ նահանջ օրվա հավելման գործընթացի միջոցով, օրինակ՝ նահանջ ամիս ավելացնելով, տարբերվում է լուսնա-արևային օրացույցից։ Մանրամասնելու համար, թե երբ են սկսում ամիսները տարբերվել օրացույցից օրացույց, ոմանք օգտագործում են նորալուսիններ, լիալուսիններ կամ կիսալուսիններ, իսկ մյուսներն օգտագործում են մանրամասն հաշվարկներ։
Քանի որ յուրաքանչյուր լուսնային ցիկլի տևողությունը մոտավորապես 29 1/2 օր է[1], սովորաբար լուսնային օրացույցի ամիսները փոփոխվում են 29 կամ 30 օրվա ընթացքում։ Քանի որ 12 նման լուսնային ամիսների ժամանակահատվածը՝ լուսնային տարին, 354 օր 8 ժամ 48 րոպե 34 վայրկյան (354,36707 օր) է[1], զուտ լուսնային օրացույցները 11-12 օրով ավելի կարճ են, քան արևային տարին։ Զուտ լուսնային օրացույցներում, որոնք չեն օգտագործում նահանջ օրվա հավելում, լուսնային ամիսները կրկնում են արևային տարվա բոլոր եղանակները 33-34 լուսնային տարիների ընթացքում։
Պատմություն խմբագրել
Լուսնա-արևային օրացույցը հայտնաբերվել է Շոտլանդիայի Ուորեն ֆիլդում (անգլ.՝ Warren Field) և թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 8000 թվականով՝ մեզոլիթյան ժամանակաշրջանով[2][3]։ Որոշ գիտնականներ պնդում են, որ լուսնային օրացույցները եղել են նույնիսկ ավելի վաղ․ Ռապենգլյուկը՝ Լասկոյում գտնվող մոտ 17,000 տարեկան ժայռապատկերների վրա և Մարշակը՝ մոտ 27,000 տարեկան ոսկրային մահակի վրա, բայց նրանց գտածոները մնում են վիճելի[4][5]։ Գիտնականները պնդել են, որ հնագույն որսորդները լուսնի կանոնավոր աստղագիտական դիտարկումներ են իրականացրել դեռևս վերին պալեոլիթում[6]։ Սամուել Լ. Մեյսին Լուսնի՝ որպես ժամանակի չափման սարքի ամենավաղ օգտագործումը թվագրում է 28,000-ից 30,000 տարի առաջ[7]։
Լուսնային ամսվա սկիզբը խմբագրել
Լուսնային և լուսնա-արևային օրացույցները տարբերվում են՝ կախված ամսվա առաջին օրից։ Որոշները հիմնված են լուսնային առաջին կիսալուսնի երևալու վրա, ինչպես օրինակ՝ մուսուլմանների մեծամասնության կողմից հարգված Հիջրի օրացույցը։ Որպես այլընտրանք, լուսնա-արևային որոշ օրացույցներում, ինչպիսիք են հրեական օրացույցը և չինական օրացույցը, ամսվա առաջին օրն այն օրն է, երբ աստղագիտական նորալուսինը գտնվում է որոշակի ժամային գոտում։ Մյուսներում, ինչպես օրինակ հինդուական օրացույցները, յուրաքանչյուր ամիս սկսվում է լիալուսնի հաջորդ օրը։
Լուսնային ամսվա տևողությունը խմբագրել
Յուրաքանչյուր լուսնային ցիկլի տևողությունը փոքր-ինչ տարբերվում է միջինից։ Բացի այդ, դիտարկումները ենթարկվում են անորոշության և եղանակային պայմանների։ Անորոշությունը նվազագույնի հասցնելու համար փորձեր են արվել ստեղծել ֆիքսված թվաբանական կանոններ՝ յուրաքանչյուր օրացուցային ամսվա սկիզբը որոշելու համար։ Դրանցից ամենահայտնին աղյուսակային Իսլամական օրացույցն է. համառոտ կերպով, այն ունի 30-ամյա ցիկլ՝ 11 նահանջ տարի՝ 355 օրով և 19 տարի՝ 354 օրով։ Երկարաժամկետ հեռանկարում դա հավասարազոր է մեկ օրվա՝ 2500 արևային տարվա կամ 2570 լուսնային տարվա ընթացքում։ Կարճ ժամանակահատվածում այն շեղվում է դիտարկվածից մոտ մեկ կամ երկու օրով։ Ալգորիթմը ներդրվել է մուսուլման աստղագետների կողմից մ.թ. 8-րդ դարում՝ կանխատեսելու առաջին կիսալուսնի առաջացման մոտավոր ամսաթիվը, որն օգտագործվում է իսլամական լուսնային օրացույցում յուրաքանչյուր ամսվա առաջին օրը որոշելու համար[8]։
Լուսնային օրացույցների ցանկ խմբագրել
Լուսնա-արևային օրացույցներ խմբագրել
Օրացույցների մեծ մասը, որոնք կոչվում են «լուսնային», իրականում լուսնա-արևային օրացույցներ են։ Նրանց ամիսները հիմնված են լուսնային ցիկլի դիտարկումների վրա՝ նահանջ օրվա պարբերական հավելումով, որն օգտագործվում է դրանք արևային տարվան ընդհանուր համապատասխանեցնելու համար։ Արեգակնային «քաղաքացիական օրացույցը», որն օգտագործվում էր Հին Եգիպտոսում, իր ծագման հետքերն ունի ավելի վաղ լուսնային օրացույցում, որը կրոնական և գյուղատնտեսական նպատակներով շարունակում էր օգտագործվել դրա հետ միասին։ Ժամանակակից լուսնային օրացույցները ներառում են չինական, կորեական, վիետնական, հին հնդկական, հրեական և թայլանդական օրացույցները։
Նահանջ օրվա հավելման ամենատարածված ձևը յուրաքանչյուր երկրորդ կամ երրորդ տարին լրացուցիչ ամիս ավելացնելն է։ Որոշ լուսնա-արևային օրացույցներ նույնպես ճշտված են ըստ տարեկան բնական իրադարձությունների, որոնք ազդում են լուսնային ցիկլերի, ինչպես նաև արևային ցիկլի վրա։ Դրա օրինակ է Բենքս կղզիների (անգլ.՝ Banks Islands) լուսնա-արևային օրացույցը, որը ներառում է երեք ամիս, որոնց ընթացքում ուտելի պալոլո որդերը զանգվածաբար հայտնվում են լողափերում։ Այս իրադարձությունները տեղի են ունենում լուսնային ամսվա վերջին քառորդում, քանի որ պալոլոյի վերարտադրողական ցիկլը համաժամանակեցվում է լուսնի հետ[9]։
Տես նաև խմբագրել
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ 1,0 1,1 P. Kenneth Seidelmann, ed. (1992). Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac. էջ 577. «For convenience, it is common to speak of a lunar year of twelve synodic months, or 354.36707 days.» (which gives a mean synodic month as 29.53059 days or 29 days 12 hours 44 minutes and 3 seconds)
- ↑ Nancy Owano, Scotland lunar-calendar find sparks Stone Age rethink, Phys.org, 27 July 2013 Արխիվացված 9 Օգոստոս 2013 Wayback Machine
- ↑ Gaffney, V.; և այլք: (2013). «Time and a Place: A luni-solar 'time-reckoner' from 8th millennium BC Scotland». Internet Archaeology (34). doi:10.11141/ia.34.1. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2013 թ․ հուլիսի 16-ին. «In doing so the monument anticipates problems associated with simple lunar calendars by providing an annual astronomic correction in order to maintain the link between the passage of time indicated by the Moon, the asynchronous solar year, and the associated seasons.»
- ↑ James Elkins, Our beautiful, dry, and distant texts (1998) 63ff.
- ↑ «Oldest lunar calendar identified». BBC News. 2000 թ․ հոկտեմբերի 16. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 14-ին.
- ↑ Gurshtein, Alex (2005 թ․ հունվարի 1). «Did the Pre-Indo-Europeans Influence the Formation of the Western Zodiac?». Journal of Indo-European Studies. 33: 106.
- ↑ Macey, Samuel L. (1994). Encyclopedia of Time (անգլերեն). Taylor & Francis. էջ 75. ISBN 9780815306153.
- ↑ van Gent, R. H. (2023 թ․ հոկտեմբեր). «The Arithmetical or Tabular Islamic Calendar». Mathematical Institute, Ուտրեխտի համալսարան. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 4-ին.
- ↑ R.H.Codrington. The Melanesians: Their anthropology and folklore (1891) Oxford, Clarendon Press